Βολταϊκό τόξο (για τo «Τσέρνομπιλ»)

της ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΛΛΑ

Τσερνομπίλ (Chernobyl): HΠA – Ηνωμένο Βασίλειο 2019, των Craig Mazin (σενάριο) και Johan Renck (σκηνοθεσία), με τους Jared Harris, Stellan Skarsgård, Emily Watson, Paul Ritter

Το Τσερνομπίλ είναι αγγλοαμερικανική παραγωγή για την τηλεόραση: μια σειρά πέντε επεισοδίων καθηλωτική, συνταρακτική, εντυπωσιακή για το πόσο κοντά στα γεγονότα στάθηκε η αναπαράσταση. Ρεαλιστική και με εντιμότητα. Παρακινεί  σε στοχασμό αφήνοντας ταυτόχρονα πικρή γεύση σ’ όποιον τη βλέπει, μαζί με τρόμο· μέσα από αυτά που δείχνει και πρεσβεύει, υπενθυμίζει γι’  άλλη μια φορά πως η ανθρωπότητα εξακολουθεί να διατρέχει θανάσιμο κίνδυνο, αν ένα ανθρώπινο λάθος –που είναι πιθανότατο να συμβεί– προκαλέσει μια δεύτερη τέτοια καταστροφή.

Στα σύνορα περίπου της Ουκρανίας με τη Λευκορωσία βρίσκεται η πόλη-φάντασμα του Τσερνομπίλ, όπου υπήρχε ο πυρηνικός σταθμός παραγωγής ενέργειας, και κοντά του η πόλη Πρίπιατ, που εξυπηρετούσε τους εργαζομένους της μονάδας. Αυτά που διηγήθηκαν οι κάτοικοι του Πρίπιατ στην Σβετλάνα Αλεξίεβιτς η οποία τα αποτύπωσε  στο βιβλίο της, Τσερνομπίλ, ένα χρονικό του μέλλοντος,[1]  αποτέλεσαν τον κύριο κορμό της αφήγησης.

Όλοι μας γνωρίζουμε τι συνέβη εκεί· στις 26 Απριλίου 1986 ο κεντρικός πυρηνικός αντιδραστήρας εξερράγη κι εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων, τεράστιο τμήμα χλωρίδας και πανίδας, στον τόπο του ατυχήματος αλλά και στις όμορες χώρες και σε όλον τον κόσμο, εξετέθησαν στη ραδιενέργεια με καταστροφικές συνέπειες εφιαλτικές και μακροχρόνιες στους ανθρώπους και στη φύση, στην οικονομία, στην κοινωνία. Όπως και στο σοβιετικό καθεστώς (αν και έπνεε τα λοίσθια· αλλ’ οι άνθρωποι αυτό δεν το ήξεραν τότε).

Η σειρά πληροφορεί για το τι έγινε, κάτω από ποιες συνθήκες έγινε και ποιοι ήσαν οι πρωταγωνιστές, τόσο εκείνοι του πυρηνικού ατυχήματος στην Ουκρανία, θεατοί και αθέατοι, όσο κι εκείνοι που ήρθαν να βοηθήσουν από τη Μόσχα, το Μινσκ και αλλού, έχοντας αναλάβει την αντιμετώπιση της καταστροφής όσο αυτή ήταν δυνατό να περιοριστεί, να μην πάρει μεγαλύτερη έκταση.

Το δημόσιο ρωσικό κανάλι NTV ανήγγειλε, μετά την ευρύτατη αποδοχή της σειράς από μέσα και κοινό, ότι θα προέβαινε στην παραγωγή μιας εναλλακτικής «αντι-σειράς», διότι στην παρούσα υπερτονίσθηκε ο ολέθριος ρόλος των σοβιετικών αρχών στο δυστύχημα. Μαθαίνουμε δε (από τον Guardian) ότι η ρωσική εκδοχή χρησιμοποιεί έναν πράκτορα της C.I.A. και έναν πράκτορα της σοβιετικής αντικατασκοπείας σε ρόλους-κλειδιά. Φαίνεται ότι οι πραγματικότητες του ψυχρού πολέμου εξακολουθούν παρούσες στον τρόπο που ερμηνεύεται ακόμα σήμερα το Τσερνομπίλ. Ίδωμεν.

Αλλά κι από την άλλη, αν χαρακτηρίσει κανείς το δυστύχημα «σοβιετικό», ότι δηλαδή δεν θα μπορούσε να συμβεί παρά μόνο στη Σοβιετική Ένωση, θα απομακρυνόταν εξάπαντος από την αλήθεια, που ωστόσο γνωρίζουμε ήδη καλά: ο επιστήμονας ή ο χειριστής των μηχανημάτων του πυρηνικού σταθμού είτε Ιρανός είναι, είτε Ιάπων, είτε Αμερικανός είτε Κινέζος, αν κάνει ένα λάθος, μπορεί να φέρει την καταστροφή. Το δυστύχημα στο Τσερνομπίλ ή στην Φουκουσίμα θα μπορούσε να είχε συμβεί στην Αμερική, σε οιαδήποτε χώρα που χρησιμοποιεί την πυρηνική ενέργεια, εφόσον συνέτρεχε η κατάλληλη γι’  αυτό συγκυρία των συνθηκών (ας λάβουμε επίσης υπόψη μας ότι τα πυρηνικά δυστυχήματα και όλα τα δυστυχήματα, πάντοτε αποτελούσαν αντικείμενα μελέτης σε όλες τις διαστάσεις τους, με σκοπό να εξελίσσεται η τεχνολογία προς το καλύτερο, να μην επαναλαμβάνονται προηγούμενα λάθη και να βελτιστοποιούνται οι συνθήκες ασφαλείας των εργαζομένων, επιστημόνων, εργατών και υπαλλήλων). Προς τούτοις, η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν τότε η μόνη χώρα στην οποία τα υψίστης ασφαλείας μυστικά ήσαν επτασφράγιστα, πρακτική που συνεχίζεται ευρέως και παγκοσμίως στις μέρες μας· δεν ξέρουμε καμιά εξουσία που να μην έχει πει ψέματα στους πολίτες της. Αυτό που καταδεικνύεται εδώ κι επαναλαμβάνεται είναι η μυστικοπάθεια, η ανωφελής γραφειοκρατία, η διαρκής παρακολούθηση των πολιτών, ο παρεξηγημένος πρωταθλητισμός του καθεστώτος στην κούρσα του ψυχρού πολέμου με κάθε κόστος. Πρωταθλητισμός που σε ό,τι αφορά το Τσερνομπίλ ανέδειξε τις τεράστιες ευθύνες του σοβιετικού καθεστώτος και είχε τρομερές συνέπειες πάνω στην ανθρωπότητα.

Οι κύριοι πρωταγωνιστές της σειράς είναι τέσσερεις· όλοι τους εξαιρετικοί, όπως και οι υπόλοιποι ηθοποιοί και οι παράγοντες που συνέβαλαν στην πραγματοποίησή της:

1) Ο Τζάρεντ Χάρις υποδύεται τον Βαλέρι Λεγκάσοφ, πυρηνικό φυσικό, αναπληρωτή διευθυντή του Ινστιτούτου ατομικής ενέργειας Κουρτσάτοφ.  

2) Ο Στέλαν Σκάρσγκορντ υποδύεται τον Μπορίς Στσερμπίνα, αντιπρόεδρο του Συμβουλίου Υπουργών, επικεφαλής του γραφείου ενέργειας.

3) Η Έμιλι Γουώτσον υποδύεται την Ουλιάνα Χομιούκ, πυρηνικό φυσικό από το Μινσκ.

4) Ο Πωλ Ρίτερ για τον Ανατόλι Ντιάτλοφ, βοηθό επικεφαλής μηχανικό στο εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας του Τσερνομπίλ.

Κεντρικό πρόσωπο και τραγική μορφή της ιστορίας που δεν λείπει σχεδόν ποτέ από το προσκήνιο, ο Λεγκάσοφ· με αυτόν άλλωστε ανοίγει η σειρά και μαζί του τελειώνει. Είναι ένας από τους πρώτους που γνωρίζει το μέγεθος της καταστροφής, και επίσης υφίσταται τις επιπτώσεις από το πολιτικό διακύβευμα της τραγωδίας μέσα στις συνθήκες του ψυχρού πολέμου. Πλάι του η Ουλιάνα Χομιούκ, ενσάρκωση της τιμιότητας και του επιστημονικού ήθους, για την οποία πληροφορούμαστε στο τέλος της σειράς ότι αποτέλεσε χαρακτήρα επινοημένο που πίσω του στοιχίζεται το πλήθος των επιστημόνων που έθεσαν τον εαυτό τους και την επιστημοσύνη τους στην υπηρεσία της ανθρωπότητας και όχι μόνον της σοβιετικής πατρίδας. Από τους πιο ενδιαφέροντες χαρακτήρες, εκείνος του Μπορίς Στσερμπίνα,  αντιπροέδρου του Συμβουλίου Υπουργών κι εκπροσώπου της εξουσίας ο οποίος, ενώ ξεκινάει χλευάζοντας κι αμφισβητώντας τον Λεγκάσοφ και τις γνώσεις του, αποφασίζει να συμπορευθεί μαζί του όχι μόνον επειδή συνειδητοποιεί την έκταση της συμφοράς, αλλά κι από ηθική επιλογή, δεδομένου ότι την ώρα της δίκης χρησιμοποιεί τη δύναμή του προκειμένου να λάμψει η αλήθεια και να καταφανούν οι ένοχοι.

Ο Λεγκάσοφ ονοματίζει ως κατεξοχήν υπεύθυνο για το ατύχημα τον Ανατόλι Ντιάτλοφ, κύριο κατηγορούμενο στη δίκη, που επιμένει πως λαμβάνονταν όλα τα μέτρα ασφαλείας. Κατά πόσο όμως η τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε περιείχε λάθη που προκάλεσαν την έκρηξη; Επιπλέον και κυρίως, ο Λεγκάσοφ επισημαίνει πως πίσω και πάνω από τον Ντιάτλοφ βρίσκεται ολόκληρος ο μηχανισμός λειτουργίας του σοβιετικού κράτους: οι μέθοδοι ελέγχου, προπαγάνδας, ψεύδους και καχυποψίας στην κούρσα των ανταγωνισμών με τις ΗΠΑ. Η μυστικοπάθεια σε κάθε πτυχή της δημόσιας ζωής στη Σοβιετική Ένωση εμπόδισε και τη γνώση των τεχνολογικών αδυναμιών που θα μπορούσαν να διορθωθούν από τους επιστήμονες και να αποφευχθεί η καταστροφή. «Αυτό που οδήγησε τον πυρήνα του αντιδραστήρα στην έκρηξη είναι τα ψέματά μας», θα πει ο Λεγκάσοφ.

Η εισαγωγή παγερή, το πρώτο επεισόδιο στο στενό, ψυχρό, μέσα στον ζόφο και τη βαρειά ατμόσφαιρα διαμέρισμα του Λεγκάσοφ φθίνοντος από τον καρκίνο, καθισμένου στο τραπέζι με μόνη συντροφιά τη γάτα του. Καπνίζει κι εξομολογείται καταγράφοντας την αλήθεια του σε κασέτες, όσο αναμένεται η τραγωδία που θα παρακολουθήσουμε. Ερωτήματα για την αλήθεια και το ψέμα. Γιατί οι άνθρωποι, οι κοινωνίες, οι κυβερνήσεις λένε ψέματα; Και γιατί τα ψέματα είναι τόσα και τέτοια, ώστε τελικά να μπερδεύεται το ψέμα με την αλήθεια, να μην μπορούμε πια να την ξεχωρίσουμε; Η τιμωρία του Λεγκάσοφ επειδή είπε την αλήθεια ήταν να περιοριστεί σε μια τρύπα, να μην είναι πλέον ενεργός επιστήμονας και να κάνει πως «ζη» υπομένοντας την αρρώστια. Ο επικεφαλής της KGB στην υπηρεσία της προπαγάνδας των προϊσταμένων του αποκαλύπτει κυνικά πως δεν τον σκοτώνουν, γιατί θα προκαλέσουν την επιστημονική κοινότητα εσωτερικού κι εξωτερικού, αλλά θα τον αφήσουν να μαραίνεται ταπεινωμένος και ξεχασμένος απ’  όλους.

Όμως αυτό που υψώνει τον Λεγκάσοφ στη σφαίρα της χορείας των ηρώων, γενναίο και συνάμα τραγικό, είναι  ο ρόλος και η ευθύνη του επιστήμονα, που ο Λεγκάσοφ (όπως και η Ουλιάνα, που πολύ τον ενισχύει σ’ αυτό, στέκεται δηλαδή στο πλευρό του από την αρχή έως το τέλος), αντιλαμβάνεται στην σωστή του βάση, που είναι η γνώση στην υπηρεσία της ανθρωπότητας, η κυριαρχία του επιστημονικού ήθους:  

Ο επιστήμονας αναζητεί την αλήθεια, ακόμα κι αν λίγοι θέλουν πραγματικά να την βρει. Κι όμως εκείνη είναι πάντα εκεί, έστω κι αν την βλέπουμε ή δεν την βλέπουμε, κι αν αποφασίζουμε να την πούμε ή να μην την πούμε. Και μένει εκεί για την αιωνιότητα.

Έτσι, η εύρεση της αλήθειας και η πορεία στα χνάρια της αποτελεί την ουσία όλης της σειράς, στο κέντρο της οποίας είναι η έγνοια για τον άνθρωπο. Μια ιστορία πυρηνικής καταστροφής, αλλά επίσης και προπάντων οι ιστορίες των ανδρών και των γυναικών που θυσιάστηκαν για να αποφευχθούν ακόμα πιο δραματικές συνέπειες, σ’ έναν «περιστασιακό» ηρωισμό και με αδύναμους άρρωστους μάρτυρες. Ποιος τους θυμάται σήμερα; Τι νόημα έχει η επιδίωξη και η διατήρηση του κύρους μιας υπερδύναμης, όταν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν από καρκίνο εξαιτίας ενός πυρηνικού ατυχήματος που μαζί με τη χώρα στην οποία συνέβη επηρεάζει όλη τη γη; «Την 29^η Απριλίου 1986 καταγράφηκε υψηλό ποσοστό ραδιενέργειας πάνω στην Πολωνία, τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Ρουμανία. Την 30ή Απριλίου στην Ελβετία και τη βόρεια Ιταλία. Την 1^η και 2^η Μαΐου στη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Μεγάλη Βρετανία και τη βόρεια Ελλάδα. Την 3^η Μαΐου στο Ισραήλ, στο Κουβέιτ, στην Τουρκία. Τα ραδιενεργά στοιχεία που απελευθερώθηκαν στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας διαχύθηκαν σε όλον τον πλανήτη. Έτσι καταγράφηκαν στις 2 Μαΐου  στην Ιαπωνία, στις 4 στην Κίνα,  στις 5 στην Ινδία, στις 5 και στις 6 στις ΗΠΑ και στον Καναδά».[2] Και ποιο το νόημα όταν πολιτικοί χειρισμοί και γραφειοκρατία προκάλεσαν χιλιάδες θανάτους, όταν οι εκτοπισμένοι του Τσερνομπίλ απαγορεύεται ακόμα σήμερα να επιστρέψουν στις εστίες τους; Πολύ χαρακτηριστική η σκηνή της Ουλιάνας με κάποιον καρεκλοκένταυρο που την αναγκάζει να του επισημάνει πως δεν πρέπει να υποτιμά την επιστήμη και τους εκπροσώπους της· αυτός με τον αέρα της εξουσίας της δίνει να καταλάβει πως, αν και γιος υποδηματοποιού, αυτός είναι που δίνει τις εντολές στους επιστήμονες.

Συγκλονιστικές, αποτροπιαστικές είναι οι στιγμές μέσα στις κλινικές και τα νοσοκομεία, οι εικόνες των χτυπημένων από την ακτινοβολία, τα καμένα δέρματα, ο τρόμος στα μάτια των ανθρώπων, οι εικόνες του αναγκαστικού φόνου όλων ανεξαιρέτως των κατοικιδίων και των κοπαδιών ως μολυσμένων από την ραδιενέργεια, οι ομαδικοί ενταφιασμοί με τις βαρέλες του τσιμέντου έτοιμες να σφραγίσουν αυτόν τον ατέλειωτο θάνατο. Οι άνθρωποι εκεί έζησαν κάτι εφιαλτικότερο από την κόλαση. Και η καταστροφή εκείνη της δεκαετίας του ’80 είναι πια καταγεγραμμένη στην ιστορική μνήμη της ανθρωπότητας.

Η εποχή και το κλίμα έχουν αποτυπωθεί στη σειρά με πειστικότητα, ατμόσφαιρα και κλίμα, ντεκόρ, κοστούμια προσεγμένα και στην τελευταία λεπτομέρεια, ως και το πυρηνικό κτήριο ανακατασκευάστηκε, σε βαθμό να νομίζουμε πως σχεδόν παρακολουθούμε ντοκιμαντέρ, ενώ πρόκειται για σκηνοθετημένη σειρά. Ωστόσο, η σειρά έχει τη δύναμη να είναι επίκαιρη στον 21^ο αιώνα, αφού ο άνθρωπος πληρώνει σήμερα για τα απότοκα των ακροτήτων του, προπαντός για την έλλειψη του μέτρου, χτυπάει το καμπανάκι του κινδύνου στις νέες γενιές, να γνωρίζουν ότι είμαστε όλοι απειλούμενοι από αόρατους ολέθρους που δεν βλέπουμε, γιατί ο άνθρωπος έχει κατασκευάσει μηχανές θανάτου απέναντι στις οποίες ο ίδιος είναι ανήμπορος, εφόσον λάθη του 20ού αιώνα μας οδήγησαν σε γενική αστάθεια και σε ένα προβληματικό μέλλον. Είναι επίσης μια πολιτική προειδοποίηση  ενάντια στην εξουσία του ψέματος, που διδάσκει πως η γενικευμένη διαφθορά οδηγεί στον αφανισμό των αξιών και της ανθρωπότητας. Το Τσερνομπίλ το πλήρωσε η ΕΣΣΔ. Σήμερα οι προπαγάνδες, τα ψέματα, οι οικολογικές, κοινωνικές, πολιτικές  και πανδημικές κρίσεις μολύνουν όλον τον κόσμο. Τοιουτοτρόπως, η σειρά προχωράει πέρα από το δυστύχημα, διότι πάντα υπάρχει το επέκεινα: το πολιτικό, το ηθικό, εκείνο της θέασης του κόσμου.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Μτφρ. Ορέστης Γεωργιάδης, Πατάκης, Αθήνα 2015.

[2] Οι συνέπειες του ατυχήματος του Τσερνομπίλ στη Λευκορωσία, Συλλογικό, Διεθνές Ίδρυμα Ζαχάροφ για την ραδιο-οικολογία, Μινσκ 1992, σ. 21.